Charles S. Kraszewski on Melchior Wankowicz

THE POLISH REVIEW, New York, No 2, 2010, pg 249-254 

Aleksandra Ziółkowska-Boehm, Na tropach Wańkowicza po latach [On the Trail of Wańkowicz, after Many Years]  Warszawa: Prószyński i S-ka, 2009.  Pp. 600.  ISBN 978-83-7648-261-3.

            Reportage is one of the more interesting genres for an author to work in.  On the boundary between journalism and history, it requires of the practitioner the reporter’s eye for matters of public interest, and the historian’s sense of the gravity of the events he or she is reporting on — which in turn is something between a sixth-sense receptivity to the hidden wheels of history and a gambler’s faith in his system as he places down his chips before the roulette wheel spins.  It is a genre that, while immersed in historical (and ephemeral) reality, requires a poetic talent for engaging prose: something that will bring the experienced in flagranti again to vivid life on the cold pages of the book in the reader’s hands.  It is no surprise, then, that so great a poet as Zbigniew Herbert took up the reporter’s pen in The Barbarian in the Garden.   However, the greatest of the practitioners of reportage, like Ewon Kisch and Ryszard Kapuściński, didn’t just dabble in it — they made their living from it, as did perhaps the greatest of the lot in Poland, the hero of this collection, Melchior Wańkowicz. 

            Na tropach Wańkowicza po latach, from the able pen of Wańkowicz’s secretary and propagator of his works, Aleksandra Ziółkowska-Boehm, is the opening volume in a praiseworthy sixteen-part re-issue of Wańkowicz’s works by the Prószyński and Co. publishing house in Warsaw.  Whether the receptor of the series is himself a Wańkowicz scholar, or just beginning to become acquainted with his works; whether he or she reads it at the beginning of the adventure, after it, or while following the writer on his journeys across two continents, in war, peace (and during the subtle war waged between Polish society and the PRL régime), Ziółkowska’s book is an engaging, informative and indeed encyclopedic consideration of Wańkowicz and his writings.  It is, in short, a model for how the collected works of a noted author ought to be handled by the series editor to whom they are entrusted, and by the publisher who decides to take on the project. It provides a necessary historical and biographical context for the series of books, which are so full of interest in their own right, that most readers will not stop at the volume they chance across in the bookstore, but will be pulled on to read several more, if not the entire slate.  For once, it seems, a publisher (a subspecies of our kind most often motivated by financial concerns), gets it right.

            Na tropach Wańkowicza po latach is a collection of thirty essays written by Ziółkowska-Boehm, a practitioner of reportage herself, whose interests range from Polish literature and history to the plight of Native Americans.  An intimate literary collaborator of Wańkowicz, her splendid obsession with his published works makes her not the perfect, but really the only person who could contextualize the gigantic career of the writer in an accessible, yet meticulously documented, fashion. 

            The thirty essays — some previously published, in The Polish Review and elsewhere — are arranged in loose chronological order.  They range from the pre-war account of Wańkowicz’s role in the creation of Rój publishers (“Roy,” during its wartime hiatus in New York), which published, among others, the poems of Kazimierz Wierzyński, and the first edition of Witold Gombrowicz’s Ferdydurke, through a moving account of Wańkowicz’s 1974 funeral.  While all of the essays are intriguing — and readers of Monte Cassino and other of Wańkowicz’s works will be quite pleased with those dealing with the genesis and surrounding realia of his famous books — it is those which reveal the man Wańkowicz, who he was, and especially who he was in regard to the Communist authorities who at times tolerated, and at other times persecuted him, that are most noteworthy and valuable. 

            Ziółkowska constructs her complex and many-sided portrait of Wańkowicz from four main sources.  First, there are the eyewitness accounts, such as her description of the funeral — how different a picture one gets from the relation of a person who was actually there, than from the relation of the official, Party reporters covering the event:

-   Od bramy trumnę nieśli między innymi Krzysztof Kąkolewski i Jan Józef Lipski.  Na czele konduktu pogrzebowego szedł biskup Kraszewski, księża, ojciec dominikanin reprezentujący kościół parafialny przy Dominikańskiej.  Telewizja, która filmowała uroczystości pogrzebowe, starannie omijała udział w nim księży […] Nim zasypano grób, odezwał się nowy głos.  Stojący tuż nad mogiłą mężczyzna odczytał z kartki parę zdań.  Mówił, że wszyscy będą pamiętać Katyń i obchodzić jego rocznice.  Potem dowiedziałyśmy się z Martą [Erdman, córką Wańkowicza], że to był Wojciech Ziembiński, późniejszy członek KOR-u (389).

     [From the gate, the casket was borne by, among others, Krzysztof Kąkolewski and Jan Józef Lipski. At the head if the funeral procession walked Bishop Kraszewski, priests, and a Dominican father representing the parish church on Ul. Dominikanska. /State/ television which transmitted the funeral, took great pains to avoid showing the priests/…/ Before the grave was covered, a new voice was heard. A man, standing near grave, read a few sentences written down on a sheet of paper. He said that we would all remember Katyń and observe its anniversary. Later on, Marta [Erdman, Wańkowicz’s daughter] and I learned that this man was Wojciech Ziembinski, who later was to be a member of KOR].

But these are not simply the memoirs of a person who knew the protagonist (as are, for example, the Discretions of Mary de Rachewiltz, Ezra Pound’s daughter).  Ziółkowska draws expertly and generously from the published works of others, building a model corpus of secondary sources that help in the fleshing out of the character of Wańkowicz from perspectives other than her own.  In her description of the manner in which the PRL régime sought to hijack the funeral of the writer so often at odds with them, she cites Aleksander Małachowski’s introduction to the 1993 PWN edition of Wańkowicz’s Ziela na kraterze  [Herbs around the Crater]:

     Marcie Erdman, córce Pana Melchiora, zaoferowano wspaniały pogrzeb na koszt państwa, gdy tylko przyleciała z USA.  Musiałem się sprzeciwić, gdyż kilka dni wcześniej Pan Melchior przetrzymywał mnie i moją żonę do trzeciej nad ranem i wymógł na nas przyrzeczenie, iż nie dopuścimy do oficjalnego, rządowego pogrzebu, bo „oni zechcą się sfotografować nad moją trumną […] Pogrzeb Pana Melchiora, zgodnie z jego wolą, był kościelny na koszt rodziny (391).

    [A soon as she got off the plane from the U.S., Marta Erdman, Melchior’s daughter, was           offered a splendid funeral for her father, paid for by the state. I had to object to this, as just a few days earlier, Melchior kept me and my wife by his side until three o’clock in the morning, and made us swear that we would not allow the state to organize an official, government-sponsored funeral, for “they’d certainly like to be photographed over my coffin”/…/ Melchior’s funeral, according to his will, was a religious affair, the costs of which were borne by his family].

Thirdly, there are, of course, citations from Wańkowicz’s own writings.  Although Na tropach Wańkowicza po latach is not a biography, in essays such as „Na końcu języka” [“On the Tip of the Tongue”] glimpses of Wańkowicz the man, before he became Wańkowicz the writer, abound.  There we meet him, in his reminiscences, as a child in the eastern marches of Poland, long lost to her eastern neighbor; there we are treated to Wańkowicz’s own prose, such as this vignette from Karafka La Fontaine’a [La Fontaine’s Carafe]:

    -Myślę, że język to jak potężny prąd; wpada weń gnijąca gałąż, zwiędłe liście, gnój, błoto z kąpiących się krów, pot pławionych koni, zawartość spływających kloak — spójrzmy w dół o kilka kilometrów, już się to wszystko wyozonowało, już nurt przejrzysty.  Język to potęga samooczyszczania się (336).

    [I think that a language is like a powerful stream. A rotting tree limb, withered leaves, manure, mud from cows bathing upstream, the sweat of horses through a ford, the effluvia of emptied cloaca, all fall into it – but just gaze it a few kilometers downstream: it is completely clear, it sparkles like crystal. A language has a great power of self-cleansing].

            What is this but something that falls just barely short of a Baudelairean prose poem?  Ziółkowska’s talent for centering the reader’s focus on such examples of Wańkowicz’s writings brilliantly showcases her critical sense for using them, not merely as illustrations of a biographical thesis, but as an thrilling advertisement for Wańkowicz’s books — the raison d’être of the Prószyński series — encouraging the reader of her book to pass beyond it, into the writer’s works.

            As we noted before, Ziółkowska-Boehm is herself an accomplished writer of reportages.  The fourth of her sources — sometimes the most insightful — are those that arise from her reporter’s legwork.  Much of the information upon which the chapters dealing with Wańkowicz’s arrest and political trials comes from her accessing newly available state documents from the IPN archives, and interviews with some of the participants of his persecution (which began with his signing of the Writers’ Union open letter of protest in 1964).  Fascinating, both for its content and the effective reportorial strategy it portrays, is her 1990 interview with the prosecutor who conducted the Wańkowicz case on behalf of the régime.  On p. 246, in reply to her question “What did your contacts with Wańkowicz look like during the interrogation,” he replies ingenuously:

         —Nie wiem, czy Pani ma to w archiwum, ale pan Wańkowicz na końcu sprawy powiedział            mi komplement: „Panie prokuratorze — powiedział — ja tej Polski Ludowej nie lubię, ale jako Polak powiem panu, że cieszę się, że Polska dochowała się takich urzędników jak pan”.

            Rozmawialiśmy zawsze w dobrej atmosferze, on rozumiał, że muszę wykonywać swoje obowiązki, a ja traktowałem go z dodatkową atencją, nie jak przestępcę… Tyle przecież zrobił dla literatury… Sam odebrałem wykształcenie humanistyczne, literatura zawsze mnie interesowała.

       [„ I don’t know if this is found in your archives, but, at the end of the case, Mr. Wańkowicz paid me a compliment. ’Attorney,’ he said ‘I don’t like thus People’s Poland, but as a Pole I’ll tell you that I’m happy that Poland had fostered such officials as yourself.’

“The atmosphere of our conversation was always good; he understood that I had to carry out my duties, and I treated his with extra attention, not like a criminal…After all, his services to literature were so great… I myself had a humanistic, liberal education, and literature always interested me.”]

This from a person who, at the beginning of the interview, but one page previously, protested Nie byłem krytykiem literackim, ale zdawałem sobie sprawę z rangi pisarstwa Wańkowicza i z jego pozycji jako literata, zdawałem sobie więc sprawę, że proces wzbudzi wielkie zainteresowanie, które może się odwrócić przeciwko krajowi. [‘I’m no literary critic, but I was aware of the caliber of Wańkowicz’s writing and his position as a writer. And so I realized that this case would arouse much interest, which could turn against the country”].

       From this it seems apparent that the prosecutor entered the interview with a certain mistrust; he starts flinging about asterisks and reveals his motivation as that of a representative of the system currently ruling “the country,” who, in effect, did approach Wańkowicz as a threat, in short, a “criminal,” albeit only in a political sense.  Then, when set at ease by his interlocutor that this interview will not be an “interrogation” itself, he loosens his tie and begins revealing his “humanistic education,” his “interest in literature” and starts shining the apple for the artist, whose services to letters he is now able to critically appraise and applaud.  Ziółkowska’s handling of the interview is a masterful, classroom example of the work of a skilled reporter, who subtly unmasks her source and warns the reader, trust him (and other old, official sources) at your own risk.

            Doublethink and Newspeak, as Orwell explains to us, are art forms in their own right.  The métier of the author of reportages — and in this, the genre may indeed be as old as Herodotus — also partakes of the artistic, insofar as the real information presented us by the reporter is “packaged” in the attractive, poetic style described above.  Sometimes, it is not so much the sources, as the reporter, that we must approach with careful tread.  The subjective often gets the upper-hand in reportage — witness Herbert’s spiteful and simplistic characterization of Erza Pound, met by chance on his Italian travels in Barbarian and formed from hearsay and published information from only one perspective, and dealing with only one aspect of the great poet’s life.  Witness too Melchior Wańkowicz himself, who suggests to the Polish readers of W pępku Ameryki  [In the Navel of America] that the state of Utah is ruled according to the theocratic principles of the Church of Latter Day Saints, or, in Atlantyk-Pacyfik that the “American police” possesses a full set of the fingerprints of just about every citizen of the Republic in which, as a matter of fact, the individual’s right to privacy is so jealously guarded, that the Federal government can’t even dream of introducing a system of national ID cards, even in this age of the global war on terror.  I mention this, not in disparagement of Wańkowicz, whose writings I myself value greatly, but in support and praise of the many-faceted reportage which is Aleksandra Ziółkowska-Boehm’s Na tropach Wańkowicza po latach.  Meticulously researched, innovative and challenging, as well as written in a pleasant style, it is a trustworthy, really indispensable, guide to the great writer, and his writings.  In her objective scholarly base of sources, and in her unique subjective perspective on the writer she knew and admired, like her publisher, Ziółkowska gets it right.

Prof. Charles S. Kraszewski, King’s College, Pennsylvania

THE POLISH REVIEW, New York, No 2, 2010, pg 249-254

Jolanta Wysocka: PISANIE NALEZY DO SWIATA MAGICZNEGO

Jolanta Wysocka: 
PISANIE NALEZY DO SWIATA MAGICZNEGO, 
Rozmowa Nowego Dziennika z Aleksandrą Ziółkowską-Boehm, 
Nowy Dziennik, Nowy Jork, 27 wrzesnia 2019, str 18-19

http://dziennik.com/publicystyka/kultura/pisanie-nalezy-do-swiata-magicznego/

"Pisanie pojmuję – najogólniej mówiąc – niemal jako posłannictwo, służenie innym, ale i sobie: własnym upodobaniom czy wręcz fascynacjom" – wyjaśnia Aleksandra Ziółkowska-Boehm, pisarka i dziennikarka, zaufana sekretarka Melchiora Wańkowicza w ostatnich latach jego życia, znawczyni twórczości znakomitego pisarza.

Cieszę się ogromnie, a ze mną wierni pani czytelnicy, że znów daje nam pani do ręki „delicje” swojego pisarstwa. Na rynku księgarskim bowiem ukazały się w ostatnich miesiącach dwie pani książki: „Pisarskie delicje” (Bellona) oraz „Wokół Wańkowicza”(PIW). Zapytam najpierw o tę drugą. Jako asystentka wybitnego prozaika i spadkobierczyni jego archiwum wydała pani o nim swoje wspomnienia („Blisko Wańkowicza”) i tom esejów („Na tropach Wańkowicza po latach”), ale potem napisała pani także wiele innych książek, niezwiązanych z pisarzem. Rozumiem, że pamięć o Wańkowiczu jest w pani wciąż żywa. Czy to pewne podsumowanie wspomnień o człowieku, którego pani znała? Dlaczego pani do niego powraca?

Wańkowicz wszedł do lektur szkolnych, to duża sprawa. Cenione wydawnictwo PIW wydało książkę o pisarzu, która przybliża jego niezwykłą osobowość, jego książki, różnorodną ich tematykę. Tom „Wokół Wańkowicza”, liczący blisko 700 stron, zawiera wszystko, co dotychczas napisałam o Wańkowiczu – oba tytuły, które pani wymienia, plus 300 stron uzupełnień. Przywołałam swoją pierwszą książkę „Blisko Wańkowicza” (która miała trzy wydania, 90-tysięczny nakład), gdzie przypominam, gdy jako studentka pisząca pracę magisterską na temat jego twórczości wysłałam do pisarza list. W odpowiedzi wyznaczył spotkanie. Przywiozłam ze sobą moje „prace zaliczeniowe”, które przeczytał na początku spotkania. Kiedy zorientował się, że ma przed sobą „pracusia z polonistyki”, zatrudnił mnie jako researcherkę. Przez kolejny rok studiów zbierałam materiały do „Karafki La Fontaine’a”, której drugi tom pisarz mi zadedykował („… bez której oddanego współpracownictwa zapewne byłaby to jeszcze gorsza książka”). Po ukończeniu studiów zostałam jego asystentką. Rok później pisarz zmarł. Cała znajomość trwała ledwie 2 lata i 3 miesiące, ale był to ważny pod wieloma względami okres. Po śmierci pisarza zajęłam się prowadzeniem serii jego „Dzieł wybranych”, obroniłam doktorat na Uniwersytecie Warszawskim, a także, mając 25 lat, napisałam pierwszą w życiu książkę.

Dlaczego teraz powracam do tematu autora „Monte Cassino”? Przez ostatnie lata nagromadziło się wiele nieporozumień, a nawet niepopartych żadnym dowodem oskarżeń. W książce umieściłam materiały z Instytutu Pamięci Narodowej, a także przytaczam m.in. słowa Eugeniusza Wita (zesłańca syberyjskiego, który z armią Andersa zgłosił się do spadochroniarzy; wieloletniego adiutanta generalnego Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce), który w 1958 roku był uczestnikiem debaty na temat skrótów książki „Monte Cassino”. Debata ta odbyła się na życzenie Wańkowicza w Nowym Jorku w środowisku weteranów. W jej wyniku stwierdzono, że „Wańkowicz miał rację co do wydania książki w Polsce. Dzięki niej ludzie dowiedzieli się o szczegółach tej bitwy i mogli być dumni. Książka była potrzebna, by przetrwać, podtrzymywała uczucia patriotyczne. Pomogła legendzie bitwy i legendzie żołnierza polskiego. Dzięki takim książkom rosło pokolenie, które marzyło o wolnej Polsce”.
Chcę podkreślić, że Wańkowicz był porządnym człowiekiem, niewmieszanym w żadne układy, był barwną i ciekawą postacią, nie żalił się, trzymał fason. Jego książki były uwielbiane, środowisko zazdrościło mu tego. Nie wytypowano go żadnej nagrody – ani przed wojną, ani na emigracji, ani w Polsce powojennej. Mówił o tym z żalem, nie z dumą.
Nie jest powszechnie znane, że hojnie przekazywał pieniądze do kasy represjonowanym, a tuż przed śmiercią w 1974 roku przekazał Janowi Józefowi Lipskiemu i Janowi Olszewskiemu znaczącą na owe czasu kwotę na ten sam cel. Wspierał finansowo opozycję demokratyczną w Polsce, o czym jest w książce szeroka wypowiedź Jana Olszewskiego.
Myślę, że tą książką zamknęłam swoje pisanie o autorze „Szczenięcych lat”, chyba że pojawi się jakiś nowy atak i będę musiała wyjaśniać i tłumaczyć. Zawsze także służę pomocą każdemu, kto chciałby się zająć jego pisarstwem.

Dzięki pani książce poznajemy Wańkowicza nie z perspektywy biografa, zbierającego z różnych źródeł informacje o interesującej go postaci, ale z perspektywy osoby, która była z nim na co dzień, patrzyła na niego podczas pracy czy też w ramach jego życia domowego. Nie skupia się pani na chronologicznym opisie wydarzeń. Dlaczego przyjęła pani taką formę?

Chciałam, by „Wokół Wańkowicza” była książką „do czytania”, aby miała ton poważniejszy i ton lżejszy. Są w niej wspomnienia pisarza – jakiego znałam – także rozdziały analizujące jego książki. Pokazuję okres przedwojenny, wojenny, gdy był korespondentem II Korpusu, jak zbierał materiał do najgłośniejszej swojej książki „Monte Cassino”.
Piszę o niełatwym pod wieloma względami okresie na emigracji (Zofia Wańkowiczowa sprzątała po domach), o decyzji powrotu do Polski w 1958 r. Obszernie omawiam proces wytoczony pisarzowi w PRL w 1964 r., o którym pisano dużo także w Stanach Zjednoczonych; interweniowali m.in. amerykański PEN Club, senator Robert Kennedy.
Przytaczam wspomnienia – jak zapamiętali go różni ludzie. Jest rozdział o pisarce Zofii Romanowiczowej, która była sekretarką pisarza przy pisaniu „Monte Cassino”, a po jego śmierci napisała poświęconą mu książkę: „Sono felice”.

Są także pokazane zbierane na niego liczne, nieraz wręcz żałosne donosy, które są w teczkach IPN.
Co jeszcze w książce „Wokół Wańkowicza” jest nowego?

Jest rozdział: „Ostatnie dni Krystyny Wańkowiczówny. Opowieść ‚Gryfa’”. Piszę o starszej córce pisarza, która zginęła w szóstym dniu powstania warszawskiego. Ojciec napisał o niej pięknie w „Zielu na kraterze”. O ostatnich dniach Krystyny ps. „Anna” opowiedział mi jej dowódca Janusz Brochwicz-Lewiński ps. „Gryf”, do którego udało mi się dotrzeć w 2010 roku. Krystyna została pochowana w prowizorycznej mogile. Zofia Wańkowiczowa, która wiosną 1945 r. uczestniczyła przy odkopywaniu tego grobu, zapewne nie rozpoznała ciała córki. Nie wiedziała, że Krystyna obcięła warkocze, że zamiast spódniczki plisowanej, w której wyszła do powstania, miała na sobie mundur. Niestety, Zofia i Melchior Wańkowiczowie nie wiedzieli o tym. O tym dowiedziałam się ja – 56 lat później. Jest to jedna z bardziej przejmujących opowieści, o której w swoim życiu napisałam.

Wańkowicz w testamencie pozostawił pani swoje archiwum. Czy udostępnia je pani zainteresowanym? Czy dokonuje pani selekcji, które materiały mogą ujrzeć światło dzienne, a których lepiej nie ujawniać?

Archiwum jest w moim warszawskim mieszkaniu, część przekazał sam pisarz i część ja – .po jego śmierci – do Ossolineum. Każdemu, kto do mnie się zgłosi, udzielam pomocy. Gdy jestem w Polsce, robię kopie listów, artykułów i wysyłam zainteresowanym. Jak dotąd, udostępniłam archiwum prof. Marcinowi Kuli, Robertowi Jarockiemu (materiały dotyczące tematu żydowskiego), listy Kazimierza Wierzyńskiego – Pawłowi Kądzieli, korespondencję Zofii Kossak-Szczuckiej – Mirosławie Pałaszewskiej, materiały związane z tematem Westerplatte – dr Krzysztofowi Zajączkowskiemu, ogólne Annie Malcer-Zakrzackiej z Gdańska, piszącej pracę doktorską na temat autora „Szczenięcych lat”, Bartoszowi Bajkowi – korespondencję pisarza z Florianem Czernyszewiczem, autorem książki „Nadberezyńcy”.
Zamierzam przekazać archiwa Wańkowicza do Biblioteki Narodowej lub – jako kontynuację – do Ossolineum.

Kilka lat temu w jednym z wywiadów powiedziała pani, że o Wańkowiczu powoli się zapomina. Czy tę konstatację może pani powtórzyć również dziś? Czy może jednak coś się zmieniło? Jak widzi pani w tym procesie swoją rolę?

Jest lepiej. Ważne jest wejście do lektur szkolnych, o czym wspomniałam. Ważne jest, aby książki były wznawianie, by pisać o nich. Moim swoistym obowiązkiem jest czuwać nad spuścizną Wańkowicza. Pod moją redakcją wydane zostały wielotomowe serie, ostatnio 16-tomowe „Dzieła wszystkie” (wyd. Prószyński i S-ka), w której po raz pierwszy ukazały się teksty o tematyce żydowskiej czy o Wołyniu. Chciałabym, by była wznowiona biografia pisarza pióra Mieczysława Kurzyny.
Ważna jest doroczna ceniona Nagroda im. Wańkowicza za radiowy reportaż. Są szkoły jego imienia, jest pomnik autora „Na tropach Smętka” w Piszu, na Mazurach. Imię pisarza noszą ulice w całej Polsce – np. w Warszawie, Krakowie, we Wrocławiu, w Poznaniu, Szczecinie, Olsztynie, Koszalinie, Jeleniej Górze, w Radwanicach, w Bolesławcu, Bartoszycach.

W książce wydanej po angielsku w 2013 r. w Stanach Zjednoczonych pt. „Melchior Wańkowicz Poland’s Master of the Written Word” nazwałam go „polskim Hemingwayem” – ze względu na bogatą osobowość, popularność, różnorodną tematykę książek, niezwykłe życie, przemieszczanie się. W 1958 r. wyjeżdżał z USA oskarżany przez Polonię o „powrót do komunistów”. Po ponad pół wieku wrócił za Wielką Wodę – książką o sobie. Książka ma drugie wydanie.

Jest pani autorką innych książek, które ukazały się także w języku angielskim. Po polsku i po angielsku zaczęły się ukazywać pani książki jako audiobooki. Wydała pani w języku angielskim w Stanach Zjednoczonych dziewięć tytułów i trzy w Kanadzie. Jako dwie pierwsze ukazały się książki o Indianach i o… kotach… O angielskojęzycznych pani wydaniach pisali m.in. znani z książki „Sprawa honoru” Stanley Cloud i Lynne Olson, a także wielu innych, jak chociażby: Zbigniew Brzeziński, Audrey Ronning Topping, Stanley Weintraub, Bruce Johansen, John Mensch, Larry Cunningham, Irene Tomaszewski, Jerzy Krzyżanowski, Anna Cienciała, Piotr Wandycz, James S. Pula, Charles S. Kraszewski, Ewa Thompson, Mary Lanham, Florence W. Clowes. Proszę przypomnieć tytuły pani angielskojęzycznych książek.

W Kanadzie ukazały się „Dreams and Reality”, „The Roots are Polish” i książka o senatorze polskiego pochodzenia „Senator Stanley Haidasz: A Statesman for All Canadians”.
W Stanach Zjednoczonych, gdzie mieszkam od 1990 roku, najpierw ukazała się książka o tematyce amerykańskich Indian (piszę m.in. o stryju, rzeźbiarzu Korczaku Ziółkowskim, który rozpoczął budowę w skałach pomnika Crazy Horse’a) – „Open Wounds a Native American Heritage” (polska wersja: „Otwarta rana Ameryki”); jej wydanie sponsorowali Apacze, po ukazaniu się recenzowały ją pisma indiańskie.
Druga amerykańska książka opowiadała o podróżach… z moją kotką: „On the Road with Suzy from Cat to Companion” (polska wersja, dwa wydania: „Podróże z moją kotką”). Dwa lata szukałam wydawcy na książki o tematyce historycznej – nasze polskie losy „z wojną w tle”. Są to: „Kaia Heroine of the 1944 Warsaw Rising” (polska wersja ma już trzecie wydanie: „Kaja od Radosława, czyli historia Hubalowego krzyża” (wyd. Muza), „The Polish Experience Through World War II: A Better Day Has Not Come” (polskie wydanie: „Lepszy dzień nie przyszedł już”), „Polish Hero Roman Rodziewicz Fate of a Hubal Soldier in Auschwitz, Buchenwald, and Postwar England” (za tę książkę otrzymałam Fellowship in Literature by the Delaware Division of Arts). Książki te mają drugie wydania w tzw. miękkiej okładce. W 2018 r. ukazała się „Untold Stories of Polish Heroes from World War II”.
Napisałam także książkę „Ingrid Bergman and her American Relatives” (aktorka była bliską kuzynką mojego męża Normana) – polska wersja “Ingrid Bergman prywatnie” – a także książkę o moim życiu pt. „Love for Family, Friends, and Books” (polska wersja, dwa wydania: „Ulica Żółwiego Strumienia”).
Ogólnie powiem, że najlepiej się miewa książka o podróżującej kotce Suzy „On the Road with Suzy from Cat to Companion”, która ukazała się w 2010 r. i wciąż ma dodruki.

Porozmawiajmy teraz o drugiej książce, która też niedawno się ukazała w Polsce, czyli o wydanych przez znane wydawnictwo Bellona „Pisarskich delicjach”. Są to pani rozważania o własnym warsztacie pisarskim. W jednym z rozdziałów napisała pani, że bohaterka książki „Kaja od Radosława” odwdzięczyła się, zapisując pani… miejsce w grobie na Powązkach.
No właśnie, czy wielu autorów otrzymało taki prezent od swoich bohaterów?

W tej książce chciałam się podzielić doświadczeniami z procesu pisania. Zastanawiam się w niej, czym jest dla mnie literatura faktu, jak się układały relacje z ludźmi, którzy opowiedzieli mi swoje losy. A także, jak po ukazaniu się książek niektóre ich tematy pokazywały „inne, nowe wątki”.

 








W „Pisarskich delicjach” poświęciła pani rozdziały m.in. takim mistrzom pióra i publicystyki, jak Jerzy Giedroyc czy Isaac Bashevis Singer. Dlaczego właśnie oni stali się współbohaterami pani opowieści?


Piszę o tym, jak wspaniałą lekcję „zaczepienia tematu” dostałam w czasie spotkania z Isaakiem Singerem w Nowym Jorku we wrześniu 1985 r., gdy byłam stypendystką Fulbrighta. Spotkanie Singera było dużym wydarzeniem w moim życiu. Podarował mi swoje książki z dedykacjami, a także książkę z ręcznymi poprawkami do nowego wydania. Otrzymałam też od niego fotografię z piękną dedykacją. Odpowiedział na wiele moich pytań, m.in.: jakie ma rady dla młodych pisarzy. Przytaczam je w „Pisarskich delicjach”.

Jerzy Giedroyc – z którym wymieniłam ok. 200 listów; pisywałam do „Zeszytów historycznych” i paryskiej „Kultury” – zaprosił mnie do współpracy przy porządkowaniu jego korespondencji z Melchiorem Wańkowiczem. Pytał też o moją kotkę, o Indian, którymi bardzo się interesował, ale jednocześnie mieliśmy inne zdania na temat osoby Wańkowicza, którego ja „broniłam”. Napisał, że jestem „emocjonalna”, jeżeli chodzi o pisarza, a ja odpowiedziałam, że nazywam to „lojalnością”. Giedroyc wymienił swój wstęp do tomu korespondencji, nowy napisał ładnie – z szacunkiem i podziwem. Jestem mu wdzięczna, że dał się przekonać.

Czy można uznać, że w zdaniu w „Pisarskich delicjach”: „Pisanie pojmuję… jako posłannictwo, służenie innym, ale i sobie: własnym upodobaniom czy wręcz fascynacjom”, zawarła pani swego rodzaju credo pisarskie, a być może także życiowe?

Moje rozumienie pisania nie musi być zbieżne z przemyśleniami innych. Pisanie pojmuję – najogólniej mówiąc – właśnie niemal jako posłannictwo, służenie innym, ale i sobie. Czasami mówię: żeby mi życia starczyło, abym mogła spokojnie przemyśleć, wysłuchać, poczytać, zrobić notatki, i wreszcie – napisać.
„Pisarskie delicje” zaczęłam od eseju, że pisanie należy do świata magicznego, i wielu z nas chciałoby w nim zamieszkać. Nawet tylko znalezienie się w jego kręgu daje dużo wrażeń i uczy… pokory. Dobre pisanie to połączenie ciekawej formy i treści. Kiedy sposób pokazania jest tak samo piękny jak opowiedziana historia – to zazwyczaj powstaje interesująca literatura.
Każdy autor chciałby, by jego książka była ważna i oryginalna, by skłaniała do refleksji. Pisząc, chcemy przekazać innym nasze obserwacje, emocje, odczucia, wrażenia i fakty.
Pisząc, za każdym razem jakbym reagowała na rzeczywistość, ludzi i na zdarzenia wokół siebie. Jakbym chciała odpowiedzieć na pytanie: „Jakie jest nasze życie?”.
Opowieści innych zawsze mnie interesowały, chętnie ich wysłuchuję i czasami chcę o nich także napisać. Również moje własne życie dostarcza mi emocji, które często są inspiracją. Piszę o tych dobrych, i o tych gorszych, i jest to rodzaj swoistej terapii, gdy dzielę się swoimi przemyśleniami i obserwacjami z innymi. Tak jak wszyscy, wciąż uczę się żyć, potykając się, nie raz i nie dwa. Chciałabym zrozumieć swoje życie i świat wkoło mnie, pisząc, przybliżam i w jakiejś mierze przyswajam sobie nowe i nieznane zjawiska.

Pisze pani o literaturze faktu, podkreśla jej wagę we współczesnym świecie…

Dwudziesty pierwszy wiek od samego początku należy do literatury faktu, i zapewne taki pozostanie. Gdy wchodzi się do sieci księgarń Barnes and Noble, widać przede wszystkim monografie, biografie, wspomnienia, omówienia, pamiętniki, dzienniki, wywiady, wyjaśnienia, relacje.
Czytelnik współczesny oczekuje dokumentacji, jest głodny faktów, przekazów z pierwszej ręki. Chce śledzić, co się dzieje w świecie, który dzięki telewizji i głównie internetowi wszedł w nasze życie ze swoimi dylematami, problemami, katastrofami i biedą. Na temat wielu spraw i zjawisk pragniemy wiedzieć więcej, czasami je zgłębić lub choćby „coś” lepiej zrozumieć. Chcemy wiedzieć także o sprawach nam, Polakom, bliskich, o naszej historii, naszych wielkich postaciach, ale i o przeciętnym człowieku, by się z nim identyfikować. Może chcielibyśmy wyciągnąć nowe wnioski z naszej przeszłości, nawet wiedząc, że „historia lubi się powtarzać”.

Jak pani patrzy na pojęcie kreatywności w literaturze faktu?

Autorzy non-fiction mają swoisty kontrakt z czytelnikiem: nic nie wymyślamy. Wszystko, o czym piszemy, jest oparte na dokumentach, faktach, ustalonych relacjach, i autor winien o tym napisać czytelnikowi. Uważam, że mimo tych trudności, pole do kreatywności jest duże.
Pisarz, który wybiera literaturę faktu jako swój warsztat i tematykę, zdaje sobie sprawę od początku, i z czasem coraz bardziej przekonuje się, przed jakimi staje zadaniami. Przede wszystkim musi dbać, by jego przekaz zawierał prawdę – zarówno miejsca i czasu akcji, jak postaci, które pokazuje. Prawdziwe muszą być ich wybory i motywy działania, ich życie, dobry los, tragedia i ból, potknięcia, rozczarowania, upadki, jak i radości, i satysfakcje. Różne są sposoby pokazania wybranego bohatera i jego losów, zdarzeń wokół. Trudność polega na tym, jak przekazać prawdę, która jest „moją prawdą” lub prawdą „innej osoby”. Czy jest jedna prawda? To jest temat nieraz skomplikowany.

A co jest ważne przy pisaniu? Co przeszkadza, powstrzymuje od pisania?

Ważne jest, aby autor umiał zaangażować, wciągnąć emocjonalnie czytelnika w tok swojej opowieści. Kreatywność piszącego polega na wyborze perspektywy, która jak oko kamery pozwala zatrzymać i skupić się na wybranym szczególe. Skupić tak, by zwrócić uwagę czytelnika. Podając szczegóły niejako wciąga się czytelnika w akcję, uruchamia jego wyobraźnię. Wstrzemięźliwość ma ważną rolę w opowiadaniu, może wykreować dramat i napięcie. Powiedzenie „za dużo” zabiera napięcie, gadulstwo narratora niszczy tekst.
Co powstrzymuje od pisania? Dziesiątki spraw, ludzie, świadomość, że tyle już napisano, że jakże wiele się pisze, że nieraz wręcz gadulstwo nas otacza… Ale jednocześnie jakże piękne i szlachetne jest przekonanie, że ktoś chce się podzielić się z innymi ważną sprawą. Uważam, że każdy z nas ma swoją własną opowieść i może ją napisać, opierając na własnym życiu. Każdy może napisać własne wspomnienie, biografię, pamiętnik czy historię rodzinną. Jak dalece chce, jak dalece potrafi, i czy będzie chciał i umiał poddać się dyscyplinie, to jest zagadnienie osobne.
Podkreśla pani także poświęcenie…
Pisanie wymaga nieraz wielkiego poświęcenia. Zdarza się, że wszystko inne wkoło jest ważniejsze, jakby właściwsze. I zapewne często tak właśnie jest. Są i inne przypadki, kiedy trzeba umieć uciszyć głos w sobie, który przeszkadza, nieraz wręcz jest naszym wrogiem. Może nas buntować, może stawiać pytania: „komu – na co – po co?”, i może proponować wiele ciekawych zajęć i niemałych przyjemności. Także wygoda i lenistwo zawsze podpowiadają oglądanie kolejnego programu telewizyjnego, który nas tak bardzo nie interesuje, szperanie w internecie, drzemkę, gadulstwo przez telefon, mówienie nieraz wciąż „o tym samym”.

W aneksie do książki zatytułowanym „Bądźmy dobrzy dla pisarzy” uświadamia pani, że „pisanie to długie godziny samotności przed kartką papieru (teraz głównie przed komputerem), to są godziny i dnie całe zmagania z własnym lenistwem, niewiedzą, to odsuwanie wielu spraw na bok, wielu spotkań, nieraz wielu małych i większych przyjemności”.

Pisanie to poświęcanie godzin na pracę, która nie zawsze jest odbiciem naszych starań i nadziei, nierzadko przynosi wyobcowanie, gorycz i pustkę. Pisanie to długie godziny samotności, a po jakimś czasie – lata samotności. Czytajmy biografie pisarzy, wiele nam dadzą. Jak wiele książek pomogło nam przejść przez trudności, przez załamania… Pamiętamy książki, które wywołały nasze wzruszenie, łzy i uśmiech. Książka cenna i ważna – gdy jest taka – wzrusza, uczy czegoś nowego, poszerza naszą wiedzę, zmienia nasze zdanie, naszą opinię, rozszerza punkt widzenia, obchodzi go z różnych stron, uwrażliwia, wywołuje refleksje, daje nadzieję…

Pisze pani o procesie twórczym, zaangażowaniu, cyzelowaniu treści…

Pisarz powinien być zaangażowany emocjonalnie w temat, ale nie pokazywać swoich uczuć. Jak mówię: emocje popychają mnie do pisania, ale potem tekst odkładam, by się „uleżał”. Po jakimś czasie sięgam po niego i go cyzeluję, „udoskonalam”. Zbieram komentarze. Wszelkie emocje szczególnie fatalnie brzmią po latach.
Im temat trudniejszy, tym trzeba być oszczędniejszym w słowach, powściągliwszym, unikać przymiotników. Im poważniejszy, tym trzeba go podać spokojniej. Komentarz i różne odczucia powinien wywołać u siebie czytelnik w czasie lektury. Nie powinna być mu wskazana gotowa interpretacja, podsunięta i wypowiedziana przez narratora, pisarza. Trzeba podać obraz tak, by czytelnik sam wyciągnął wnioski. By wstrzymał oddech. Nie należy pisać gotowych komentarzy, czytelnik sam powinien się wzruszyć, zdziwić, zakłopotać, zastanowić, pomyśleć… Gdy to nie następuje, to znaczy, że „nie udało” mi się, nie potrafiłam…
Nieraz pokazuję losy rozbitych wojennymi wypadkami rodzin, dramaty pojedynczych osób. Wydawca amerykański napisał mi, że poprzez pokazane losy czytelnik się identyfikuje i wzrusza, i że tak się dzieje także dlatego, że nie wstawiam własnego komentarza.
Tak właśnie pojmuję pisanie…

Spotkania autorskie Uniwersytet Warszawski 2019

Pracownia Dziejów Polsko-Ukraińskich Stosunków Literackich

i

Katedra Ukrainistyki

Wydziału Lingwistyki Stosowanej

 Uniwersytet Warszawski

Zapraszają na spotkanie autorskiew ramach seminarium naukowego

Zapraszamy na spotkanie

 

z dr Aleksandrą Ziółkowską-Boehm

 

PISARSKIE DELICJE,

 

czyli najnowsze książki dr Aleksandry Ziółkowskiej-Boehm, autorki o niezwykłej indywidualności, która nas przekona, że w pamięci człowieka szlachetne „poczynania są najtrwalsze”. Znamy autorkę z jej bardzo ciekawych reportaży historycznych, silnych związków z Melchiorem Wańkowiczem, osobistej biografii Ingrid Bergman, słynnych autobiograficznych książek Ulica żółwiego strumienia, Kanada, Kanada.., Otwarta rana Ameryki, Wokół Wańkowicza, Pisarskie delicje i in.

 

 

 Spotkanie w ramach seminarium naukowego poprowadzi

prof. dr hab. Walentyna Sobol

 

 

Spotkanie odbędzie się w dniu

2 12 2019 w Sali 306,  godz.12:00, ul.Szturmowa 4

Anna Bernat Nowe Ksiazki

Anna Bernat

Nowe Książki, listopad  2019

Kilka czystych faktów

Anna Bernat

Podglądanie warsztatu pisarza, zwłaszcza lubianego, którego książki się czyta po wielokroć i stale bywa na jego spotkaniach autorskich, jest zawsze interesujące. Jak on to robi? Przecież autor pisze o innych, a jednak mówiąc o sprawach ważnych, oryginalnych, wzruszających, czytelnik odnosi wrażenie, że ta opowiedziana historia jest też o nim, że jakaś cząstka jego życia jest w niej zawarta.

Takie jest pisarstwo Aleksandry Ziółkowskiej-Boehm; ma ona dar utrwalania świata i ludzkich trudnych doświadczeń na tle historii. Są to książki, skłaniające do refleksji nad polskim życiem, jego realiami dziejowymi, których przypomnienie, np. w relacjach bohaterów opowieści, i wytłumaczenie, sprawia, że ludzie, którzy kiedykolwiek się w swoim życiu z nimi zetknęli, stają się sobie bliscy i tworzą serdeczną, niekiedy obronną, wspólnotę.   

Aleksandra Ziółkowska-Boehm, dziś autorka 22 książek opublikowanych w języku polskim w kraju i 12 w języku angielskim w Stanach Zjednoczonych (nie licząc wznowień) jako młoda osoba została poproszona przez  Melchiora Wańkowicza, aby jako asystentka i sekretarka pomagała mu w pracach redakcyjnych, zwłaszcza  przy ostatniej książce pisarza „Karafce La Fontaine’a”, określanej jako biblia dziennikarstwa. Pisarz zawarł w niej swoje rozważania na temat istoty pisania i procesu twórczego, literatury, pisarstwa, reportażu, tworzywa literackiego.

"Żadna moja książka nie była tak osobista. Spojrzałem wstecz, zdumiałem się i począłem się zastanawiać - jakże to zrobiło się to moje pisarstwo?" - napisał Wańkowicz o "Karafce..."

W „Pisarskich delicjach” autorka wspomina, że w podziękowaniu za jej pracę pisarz zadedykował jej II tom „Karafki…”: „Pani Aleksandrze Ziółkowskiej, bez której oddanego współpracownictwa zapewne byłaby to jeszcze gorsza książka”, a następnie  w testamencie zapisał jej swoje archiwum.

Teraz Aleksandra Ziółkowska-Boehm opublikowała swoją książkę na temat pisarstwa i jest to rzecz pasjonująca.

Jak pisze w „Pisarskich delicjach…” „ludzi, o których losach postanawia pisać zazwyczaj ona wybiera, niekiedy jednak jej rozmówcy pojawiają się jakby sami. „Poznaję ich – pisze autorka – w Warszawie, Gdańsku, Krakowie, Toruniu, Opocznie, za oceanem – w Kanadzie Stanach Zjednoczonych, nawet w Argentynie i Brazylii”. Często ich historie oraz ich rodów i rodzin związane są z Kresami. Zwykle nie mają znanych nazwisk. „Są to ludzie, którzy przeszli wiele tragicznych wydarzeń, ale swój los przyjmowali z niemałą odwagą i godnością. Imponują mi, zadziwiają; piękni ludzie”.

Takim pięknym człowiekiem jest bohaterka książki „Kaja od Radosława, czyli historia Hubalowego krzyża” – Cezaria Iljin-Szymańska, działaczka podziemia, uczestniczka powstania warszawskiego w Zgrupowaniu „Radosław”. Po powstaniu aresztowana w Białymstoku i osadzona w obozie NKWD nr 41 w Ostaszkowie. Do Polski powróciła w 1946 r. z malaria i tyfusem. Została cenionym architektem, włączyła się w odbudowę Warszawy. 

Ale te historie są przedstawione w książce „Kaja od Radosława…”. Natomiast w „Pisarskich delicjach” rozdział poświęcony Kai jest opowieścią o tym, jak  „wspólnie” powstawała tamta książką, jest historią wielu spotkań, rozmów, telefonów przez ocean, korespondencji, uzgadniania brzmienia zdań, nawet doboru poszczególnych wyrazów, np. Kai nie odpowiadało słowo „kobieta”. Pisała do autorki „Oleńko, proszę nie nazywaj mnie kobietą. Dawniej kobietą nazywano tylko służące(…) Pisz albo „pani”, albo wymyśl coś”.  Zastąpiłam „kobiety” jej imieniem - zaznacza pisarka.

Jest to też przedstawienie relacji pomiędzy osobą, która staje się bohaterem książki i pisarką. Relacji, które przerodziły się w głęboką przyjaźń, bliskość do tego stopnia, że Kaja zaprosiła autorkę „po najdłuższym życiu” do swojego grobowca, zapisując jej w testamencie miejsce na Powązkach.

Innym „pięknym człowiekiem”, bohaterem „Delicji…” jest Roman Rodziewicz, syn zesłańca na Sybir, słynny „hubalczyk”, który z majorem Henrykiem Dobrzańskim ps. „Hubal” przebywał od pierwszego do ostatniego dnia istnienia oddziału. Po śmierci Hubala wstąpił do ZWZ, następnie AK. Aresztowany w 1943 r. przez trzy miesiące  torturowany w więzieniu w Mołodecznie, został wysłany do Auschwitz, w 1944 r. trafił do Buchenwaldu i Nadrenii. Po zakończeniu wojny dostał się do Włoch, dołączył do II Korpusu Polskiego. We Włoszech spotkał się z Melchiorem Wańkowiczem i ich znajomość trwała 40 lat.

W „Delicjach…” Ziółkowska-Boehm przedstawia m.in. wątek miłości Romana Rodziewicza i Halinki Czermińskiej. Gdy Rodziewicz został aresztowany Halinka pisała doń listy do Auschwitz. W pewnym momencie korespondencja się urwała. Do ich spotkania pierwszy raz po wojnie doszło dopiero po 35 latach. Delikatnie i dyskretnie pisze autorka o tym, dlaczego tak się stało.

W „Pisarskich delicjach autorka przywołuje inną „piękną” postać – Ewę Bąkowską, bohaterkę książki „Dwór w Kraśnicy i Hubalowy Demon”.

Dzieje tego dworu i jego mieszkańców mają wymiar symboliczny, stanowią opowieść, która można odnieść do innych dworów i domów na Kresach, na Mazowszu, w całej Polsce. Po większości z nich po wojnie nie pozostał kamień na kamieniu, tylko w zdziczałych ogrodach można jeszcze było do niedawna dostrzec zarysy fundamentów zdruzgotanych, zniesionych z powierzchni ziemi domostw, Dwór w Krasnicy się ostał. Po 1989 r. rodzinie nie udało się go odzyskać. A jego nabywca, właściciel fabryki mrożonek, po prostu go spalił. 

Osobny fragment „Pisarskich delicji” autorka poświęca swojej korespondencji z Jerzym Giedroyciem. Listów było 230; dotyczyły spraw różnych, m.in. książki Ziółkowskiej – Boehm pt. „Otwarta rana Ameryki” poświęconej Indianom, o którą redaktor „Kultury” pytał wielokrotnie. Główna jednak część korespondencji związana była z wspólną redakcyjną pracą nad przygotowywanym do wydania w kraju tomem korespondencji pomiędzy Wańkowiczem i Giedroyciem. W momencie, kiedy Ziółkowska- Boehm uznała, że napisany przez Giedroycia wstęp krzywdzi Wańkowicza, odpowiedziała wprost „Pana wstęp przeczytałam i bardzo mi się nie podoba”. Kiedy redaktor paryskiej „Kultury” zarzucił jej zbytnią emocjonalność, odparła: ”Ja to nazywam lojalnością” – pisała. Jerzy Giedroyc zmienił wstęp.

Swoją książkę „Pisarskie delicje” Aleksandra Ziółkowska-Boehm rozpoczęła  szkicem na temat tworzywa literackiego, a zwłaszcza interesujących autorkę rozróżnień między literackim reportażem, opowieścią, literaturą faktu.

Po lekturze książki  można powiedzieć, że ideą autorki było nie tylko przekazanie tego, jak ważne jest dla niej pisarstwo, dzięki któremu przekazuje obserwacje, emocje, odczucia wrażenia i fakty, ale też  przedstawienie zasad, którymi kieruje się przy pisaniu. A jedną z najważniejszych zasad jest delikatność i uważność w traktowaniu swoich bohaterów i opowieści które jej powierzyli. Tych, które znalazły się w jej książkach, jak też tych, które właśnie ze względu na zasady, pozostaną tylko w pamięci i sercu pisarki, bo o to prosili jej rozmówcy, bohaterowie książek. Jest w tym pisarstwie Aleksandry Ziółkowskiej-Boehm wielka czystość intencji. Ton, jak w wierszu  „Tarnina” Zbigniewa Herberta „kilka czystych taktów/ to bardzo dużo/to wszystko”.

Anna Bernat

Aleksandra Ziółkowska-Boehm „Pisarskie delicje”. Wydawnictwo Bellona Warszawa 2019