PAMIĘTNIK LITERACKI
Londyn,
wydawca: Zwiazek Pisarzy Polskich na Obczyznie,
grudzien 2014. str. 133-135
grudzien 2014. str. 133-135
Marcin Lutomierski
Dar
opowiadania
(Rec.:
Aleksandra Ziółkowska-Boehm, Druga bitwa
o Monte Cassino i inne opowieści,
Warszawa, Iskry, 2014, ss. 516)
Lektura najnowszej książki
Aleksandry Ziółkowskiej-Boehm przenosi czytelników w świat kluczowych polskich
problemów pierwszej połowy XX wieku i ich konsekwencji (także w czasach
współczesnych). Za sprawą Drugiej bitwy o
Monte Cassino i innych opowieści jesteśmy w centrum wojennych i powojennych
wydarzeń, które odcisnęły nieusuwalne ślady na biografiach bohaterów omawianego
tomu. Są nimi nie tylko rozmówcy pisarki – Janusz Brochwicz Lewiński „Gryf”,
Wiesław i Halina Chrzanowscy, Krystyna i Marek Jaroszewiczowie, Zofia
Korbońska, Maria Kowal, Beata Chomicz z Dunin-Marcinkiewiczów, Rudolf S.
Falkowski, Janusz Krasicki, Zdzisław Starostecki – ale i szereg postaci
pojawiających się w opowieściach: członkowie rodzin, przyjaciele i znajomi,
żołnierze, politycy i inne bardziej lub mniej znane osoby.
Czytając
obszerny tom relacji, poruszamy się w kręgu takich zagadnień, jak m.in.: obyczajowość
inteligencji w okresie międzywojnia, wybuch II wojny światowej, życie pod
okupacją niemiecką i sowiecką, Powstanie Warszawskie, emigracja i jej problemy.
Aleksandra Ziółkowska-Boehm kolejny raz dowodzi znakomitej orientacji w tej
tematyce. Ma również niezwykłe wyczucie w sposobie ukazywania istotnych problemów.
Razem ze swoimi rozmówcami próbuje zrozumieć trudny wiek XX, odwołując się do
konkretnych przykładów ludzkich zachowań, do biografii ludzi naznaczonych
piętnem wojny. Taka perspektywa opowiadania historii posiada kilka walorów.
Sprawia, że popularne w literaturze tematy widzimy tu w nowym blasku. Dobrze
znane wydarzenia historyczne oglądamy przez pryzmat nieznanych epizodów, które
ożywiają spetryfikowane przez tradycję obrazy. „Nigdy o tym nie opowiadałam
wcześniej, dopiero mówię pani...” – przyznaje Halina Chrzanowska (s. 49). Dzięki
pisarce i jej bohaterom historie sprzed 70–80 lat powracają, wywołując
refleksje i wzruszenia – zarówno wśród czytelników, jak i samych rozmówców, o
czym przekonuje chociażby następujący fragment:
„Pani Aleksandro – wspomina Beata
Chomicz z Dunin-Marcinkiewiczów – były też wydarzenia, których wspomnienie do
dziś mnie głęboko wzrusza i ściska gardło… Takim przeżyciem była pasterka 1943
roku w wiosce Kaszubińce pod Grodnem, niedaleko miasteczka Skidel. Wśród
ciemnej nocy okupacyjnej za progiem została czyhająca śmierć, a wnętrze
kościółka niczym oaza w mroku, przepełnione ludźmi, jarzyło się światłami świec
i promieniało ciepłem gwiazdy betlejemskiej. […] Boże! Ta melodia, od lat
grająca tylko w sercach, przeszyła wszystkich iskrami. Melodia najdroższa –
nasz hymn, Mazurek Dąbrowskiego.
Słowa nieważne, pewnie były autorstwa domorosłego wierszoklety. Zapamiętałam
tylko refren: »Marsz, marsz pasterze, rzućcie swoje trzody. / do Betlejem
śpieszcie, dzieciątko ucieszcie«” (s. 234).
Warto zaznaczyć,
że w książce pojawiają się również elementy humorystycznie – drobne epizody czy
stwierdzenia, na przykład konstatacja znajomej Angielki, Jean Uniechowskiej,
odnośnie do Polaków: „Nauczyłam się, że kiedy Polakom jest dobrze, to psy na
sobie wieszają, a jak im jest niedobrze, talerz zupy przynoszą…” (s. 75).
Mimo że zgromadzone
w książce opowieści często dotyczą spornych problemów i drażliwych kwestii, są
przedstawione w duchu empatii i wyrozumiałości, co szczególnie jest widoczne w
opowieści Czołgi na Widmie, czyli druga
bitwa o Monte Cassino. Ze wszystkimi rozmówcami łączy autorkę serdeczna
więź, o czym sama wspomina w jednym z rozdziałów: „Do swoich książek sama
wybieram bohaterów, o których piszę. Dotąd mnie nie zawiedli, jestem im oddana
i stają się jakby moja rodziną, szanuję ich i cenię” (s. 293–294). Autorka do
tego stopnia przeżywa losy swoich bohaterów, że czytelnik często może odnosić
wrażenie, że pisarka współuczestniczy w opisywanych wydarzeniach.
Aleksandra
Ziółkowska-Boehm wygrała wyścig z czasem i zdążyła ocalić relacje „ostatnich
Mohikanów” emigracji wojennej. Chociaż nie wszyscy bohaterowie Drugiej bitwy o Monte Cassino… są
emigrantami, ale niewątpliwie to właśnie emigracja jest zbiorowym bohaterem
książki. Przez pryzmat indywidualnych losów poznajemy jej złożoną genezę,
zmagania, troski i sukcesy, a także relacje z krajem. Najbardziej zajmujące są
wypowiedzi o teraźniejszych odczuciach:
„Co kocham, za czym tęsknię? – wyznaje Krystyna z Brzezickich Jaroszewicz. Za
polską muzyką, za Alejami Ujazdowskimi, Łazienkami, wspomnieniami, przeżyciami,
które minęły, niesłychaną gościnnością ludzi… Gdy przyjeżdżam do Polski, wiem,
że nabieram soków w korzenie, że musi mi to potem wystarczyć na długo. Lubię
być z przyjaciółmi z dawnych lat. Ale też unikam wielu tematów.
Tak mnie boli,
kiedy mówią: – Bo ty nic nie rozumiesz. – Albo: Wy nic nie rozumiecie” (s. 83).
Najbardziej
przejmująca i najciekawsza wydaje mi się opowieść o Rudolfie S. Falkowskim, pilocie
i pisarzu na stałe osiadłym w Kanadzie. To opowieść niemalże baśniowa, o
człowieku, który „był ponoć całe życie samotny, a o miłości pięknie pisał (s.
249). Ten późniejszy pilot, latający m.in. w legendarnym dywizjonie 303, marzył
również o pisaniu literatury. „Miał ledwie dziesięć lat, kiedy zaczął prowadzić
dziennik i pisał go przez kolejne dwadzieścia lat. Później zaczął tworzyć
powieści. Pisanie stało się jego życiową pasją. Pisał dla siebie, ale marzył, »że
ktoś to przeczyta«. Długie godziny po pracy i w każdy wolny dzień spędzał nad
kartką papieru. Pierwszą swoją wydrukowaną książkę zobaczył, gdy miał lat
osiemdziesiąt osiem”. Pięknie naszkicowana biografia Falkowskiego jest
opowieścią o pasji, heroizmie i spełnieniu. To również swego rodzaju impuls i
nadzieja dla badaczy polskiej literatury emigracyjnej, którzy poszukują
zapomnianych talentów pisarskich, rozproszonych po różnych kontynentach.
Autorka
Drugiej bitwy o Monte Cassino… posługuje
się interesującym i sprawdzonym w poprzednich książkach gatunkiem ‘opowieści’.
Należy zaznaczyć, że choć nie ma jednoznacznej definicji tego sposobu
opowiadania (rzecz wymagałby kiedyś osobnego omówienia), to śmiało można
stwierdzić, że opowieści Aleksandry Ziółkowskiej-Boehm łączą w sobie elementy
reportażu, wywiadu/rozmowy, opowiadania, listu, pamiętnika i dawnej
szlacheckiej sylwy. Dominują tu jednak zapisy (autoryzowane, jak podkreśla
autorka) rozmów – przeredagowanych w taki sposób, że sprawiają wrażenie
wspomnień – a także listy. Warto zauważyć, że choć pisarka wybrała tak
synkretyczny gatunek literacki, to jako autorka jest ona stale obecna: we
wstępach, wtrąceniach, dygresjach, jak również wypowiedziach rozmówców.
Recenzowany
tom pozostawia tylko jeden niedosyt: wiedzy o powstawaniu samej książki –
wyborze bohaterów i tematów, wyjazdach, spotkaniach, rozmowach, listach,
telefonach, spisywaniu nagranych rozmów, redagowaniu tekstu (m.in. skracanie,
nadawanie tytułów i śródtytułów wspomnień). Oczywiście, informacje są w książce
obecne, ale tak bardzo rozproszone i skrótowe, że przez to mało czytelne. Pewne
fakty dotyczące warsztatu pisarskiego autorki literatury dokumentarnej można by
tutaj rozwinąć. Zgromadzone na końcu tomu (czy słusznie?) przypisy wszystkiego
nie objaśniają. Przydałby się wstęp (lub posłowie) chociażby taki, jaki autorka
zamieściła w Otwartej ranie Ameryki. Kto
wie, czy osobny tekst o warsztatowej stronie publikacji nie byłby równie
interesujący jak tworzące ją opowieści.
Mimo że w
książce pisarka nie pojawia się na pierwszym planie, wiemy, że to ona jest narratorem,
który jednocześnie inspiruje rozmówców. Pozostaje przy tym niezwykle subtelna:
w bardzo dyskretny i zarazem umiejętny sposób buduje atmosferę rozmowy. Aleksandra
Ziółkowska-Boehm posiada również niezwykły dar opowiadania nie tylko polskich,
ale – przede wszystkim – ludzkich historii, dlatego i autorce, i jej czytelnikom
życzę kolejnych książek z pasjonującymi opowieściami.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz